Łaskawość i sprawiedliwość: tajemnice ułaskawień w historii świata

Stosowanie prawa łaski dawniej…

Historia procesu ułaskawienia sięga bardzo daleko wstecz i zawsze różniła się w zależności od kultury, systemu prawnego i politycznego danego państwa. Już w starożytności istniała koncepcja łaski i amnestii. Przykładem może być Aleksander Wielki, jeden z największych zdobywców w historii, znany z wielu aspektów swojego panowania, w tym z łaskawości w stosunku do pokonanych przeciwników. Po bitwie pod Issos w 333 roku p.n.e., gdzie pokonał perskiego króla Dariusza III, Aleksander udzielił łaski jemu i jego rodzinie. I chociaż Dariusz uciekł, Aleksander zachował szacunek do jego pozycji i bezpieczeństwa jego rodziny. Podczas kampanii w Indiach, po ciężkich walkach, Aleksander również wielokrotnie łagodził kary dla pokonanych wodzów i ich rodzin.Warto zaznaczyć, że koncepcja łaski w starożytności często różniła się od współczesnej definicji ułaskawienia, a decyzje władcy były bardziej kwestią autorytetu i politycznego pragmatyzmu niż formalnych procedur prawnych.

W średniowieczu  wielu władców, zwłaszcza w systemach feudalnych, posiadało uprawnienia do udzielania prawa łaski. Monarchowie, a także rycerze, często korzystali z tego prawa w celu utrzymania lojalności, pokazania swojej łaskawości lub, oczywiście, osiągnięcia zamierzonych celów politycznych.

Przykładem średniowiecznego króla, który był znany z udzielania prawa łaski jest z pewnością Ryszard Lwie Serce, dawny władca Anglii w XII wieku i jeden z przywódców Trzeciej Wyprawy Krzyżowej. Udzielał on ułaskawień dla utrzymania porządku w kraju, zarówno swoim baronom, jak i poddanym, czasem łagodząc kary lub odpuszczając długi. Potrafił być równie łaskawy wobec pokonanych przeciwników, co dało mu uznanie społeczne.

Z kolei okres renesansu, to czas istotnych zmian społecznych, kulturalnych i intelektualnych w Europie. I chociaż pojęcie “praw człowieka” nie było wówczas tak rozwinięte, jak obecnie, to jednak pewne idee i wartości, które później stanowiły fundament praw człowieka, zaczęły się kształtować w tym właśnie okresie. Aspekty, które miały znaczenie w tym kontekście to rozwój humanizmu oraz pojęcia „prawa naturalnego” wskazującego na ideę, że pewne prawa i zasady są inherentne dla ludzkiej natury i mogą istnieć niezależnie od ustanowionego prawa państwowego. Pierwsze próby formułowania praw i wolności jednostki to chociażby wydany przez Ludwika XVI „Edykt cywilny”, stanowiący pewne gwarancje prawne dla poddanych. Dodatkowo wynalazek jakim był druk ułatwił rozpowszechnianie tych wszystkich idei i myśli wśród prostych ludzi, edukacja stała się bardziej dostępna, co wpłynęło na rozwój świadomości obywatelskiej i prawnej.

Monarchowie, którzy w czasie renesansu korzystali z prawa łaski to Lorenzo de’ Medici, znany także jako Lorenzo Wspaniały – był władcą Florencji i jednym z głównych patronów sztuki i humanizmu. Wykazywał on zainteresowanie kulturą i intelektualizmem, co wpłynęło na niektóre aspekty jego rządów, w tym na stosunek do prawa łaski. Był skłonny udzielać ułaskawień dla utrzymania pokoju lub w wyniku negocjacji politycznych.

Innym przykład to Franciszek I – monarcha francuski w latach 1494-1547, który często stosował prawo łaski wobec szlachty i innych poddanych, zarówno ze względów politycznych, jak i humanitarnych. Z kolei Izabela I Kastylijska, monarchini hiszpańska tamtych czasów, która uważana była za władczynię sprawiedliwą, miała reputację korzystającej z prawa łaski, szczególnie w przypadkach, gdzie kara mogła być uznana za zbyt surową. Jednym z najbardziej znanych przypadków udzielenia prawa łaski przez Izabelę Kastylisjką było ułaskawienie Krzysztofa Kolumba. Po raz pierwszy Kolumb został ułaskawiony w 1493 r. po powrocie ze swojej pierwszej podróży do Ameryki. Niestety, w kolejnych latach miał kłopoty związane z zarządzaniem koloniami, sprawami administracyjnymi oraz  utrzymaniem poprawnych relacji z kolonistami. W 1500 roku został zatrzymany i odesłany do Hiszpanii w kajdanach w wyniku zarzutów m.in. o złe traktowanie mieszkańców. Po przyjeździe do Hiszpanii został jednak ponownie ułaskawiony przez królową Izabelę, która wówczas była już ciężko chora.

W XIX wieku, wraz z rozwojem systemów prawnych i demokratyzacją wielu społeczeństw, procedury ułaskawienia stały się bardziej formalne. W niektórych krajach powstały specjalne komisje lub urzędy ds. ułaskawień. Te instytucje były odpowiedzialne za rozpatrywanie spraw indywidualnych ułaskawień i decydowanie o ewentualnym złagodzeniu kar lub całkowitym ułaskawieniu skazanych. Wprowadzenie tego rodzaju struktur miało na celu ustanowienie bardziej formalnych i przejrzystych procedur w zakresie stosowania prawa łaski. W Wielkiej Brytanii, począwszy od XIX wieku, sprawy ułaskawień były rozpatrywane przez Home Office (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych). Istniała tam specjalna komisja zajmująca się ułaskawieniami, a w 1878 roku utworzono stałe stanowisko – Sekretarza ds. Ułaskawień (Secretary for the Affairs of Prisons and Convict Discipline), który odpowiadał za te kwestie. Zaś w Stanach Zjednoczonych istniejące od XIX wieku systemy sprawiedliwości karnych miały swoje procedury ułaskawiania, zwykle związane z gubernatorami stanów. Oprócz tego, w 1865 roku, utworzono Federalną Komisję ds. Ułaskawień, odpowiedzialną za rozpatrywanie wniosków o ułaskawienie w sprawach karnych federalnych.

… i stosowanie prawa łaski dziś

W dzisiejszych czasach ułaskawienia są nadal stosowane na całym świecie. Procesy te są zazwyczaj uregulowane prawem i podlegają procedurom określonym w konstytucji lub ustawach, natomiast w praktyce są stosowane w różnych kontekstach i z różnych powodów, w zależności od specyfiki danego kraju i sytuacji. W  2016 roku, po nieudanej próbie zamachu stanu, prezydent Turcji, Recep Tayyip Erdoğan, ogłosił ułaskawienie tysięcy osób, w tym niektórych skazanych za rzekome związki z rzekomymi spiskam.  W 2020 roku prezydent Rosji, Władimir Putin, udzielił ułaskawienia dziennikarzowi Siergiejowi Dorenko, skazanemu za oszczerstwo. Ułaskawienie Dorenki miało miejsce po jego śmierci, ponieważ dziennikarz zmarł nagle w maju 2019 roku w wieku 59 lat. Niektóre źródła sugerują, że ułaskawienie mogło być symbolicznym aktem ze strony Kremla, jednak konkretne jego okoliczności i powody nie zostały jednoznacznie ujawnione publicznie. W 2020 roku, przed zakończeniem swojej kadencji, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Donald Trump udzielił ułaskawienia lub złagodził kary wielu osób. Przykłady obejmują akty łaski wobec byłego doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego Michaela Flynna, który przyznał się do kłamstwa w sprawie kontaktów z rosyjskim ambasadorem czy Rogera Stone’a, bliskiego współpracownika prezydenta USA,  skazanego m.in. za kłamstwa wypowiadane podczas Kongresu. W 2021 roku prezydent Francji, Emmanuel Macron, udzielił ułaskawienia setkom osób skazanych za udział w protestach przeciwko polityce rządu.

Z kolei jeden z bardziej znanych przypadków ułaskawienia w Polsce miał miejsce w 2009 roku, kiedy to ówczesny prezydent Lech Kaczyński udzielił ułaskawienia Krzysztofowi Rakowi, skazanemu za zabójstwo swojej żony. To ułaskawienie wywołało pewne kontrowersje i debatę na temat stosowania prawa łaski w Polsce. Inny przypadek ułaskawienia w Polsce miał miejsce w 2019 roku, kiedy to prezydent Andrzej Duda udzielił tego aktu posłowi Arkadiuszowi Mularczykowi. Pan Mularczyk był wówczas oskarżony o naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego w związku z wydarzeniami z 2013 roku.

Jak obrazują powyższe przykłady na przestrzeni wielu lat, prawo łaski może być udzielone z różnych powodów, w tym ze względów humanitarnych, politycznych, bądź w wyniku ponownej oceny sprawy i uznania, że orzeczona kara jest niesprawiedliwa. Decyzje o ułaskawieniu są zazwyczaj traktowane jako wyjątkowe i podejmowane  indywidualnie, po dokładnym przeanalizowaniu wszelkich okoliczności. Dodatkowo, są wydarzeniami stosunkowo rzadkimi i zwykle wiążą się z kontrowersjami oraz dyskusją społeczną.