Nie ma chyba osoby, która w swoim życiu nie zetknęła się ze słowem transplantacja. Pojęcie, które pochodzi z języka łacińskiego, oznacza przeszczepianie narządów. Dzięki szybkiemu rozwojowi medycyny takie zabiegi są coraz częstsze. Nie oznacza to jednak, że współczesna transplantologia wolna jest od wyzwań i problemów.
Dawcy i biorcy organów
Transplantacja polega na pobraniu narządu z organizmu dawcy, a następnie przeszczepieniu go do biorcy. Celem tego procesu jest uzupełnienie lub zastąpienie zniszczonego organu. Niekiedy przedmiotami przeszczepu są także narządy, których biorcy brakuje od urodzenia. Dzieje się tak m.in. w przypadku kończyn.
W sytuacji gdy dawca, od którego pobierane są narządy, żyje, mówimy o przeszczepie ex-vivo. Z kolei transplantacja ex-mortuo jest wówczas, gdy organy pochodzą od osoby zmarłej. W drugim przypadku najpierw trzeba stwierdzić niebudzący wątpliwości stan śmierci mózgowej. Przy okazji przeszczepów ex-mortuo nasuwa się myśl, iż zmarły dawca „daruje drugie życie bliźniemu”.
Do najczęściej przeszczepianych narządów i tkanek należą: nerka, serce, wątroba, rogówka, skóra, jelito, tętnica, trzustka, płuco, trzustka, grasica, szpik kostny, kości czy naczynia krwionośne.
Współczesna transplantologia dzieli przeszczepy na cztery kategorie:
- Autogeniczne – biorca jest zarazem dawcą. Najczęściej taka autotransplantacja ma miejsce w przypadku oparzeń. Wówczas przeszczep obejmuje pobranie skóry z jednego miejsca i przeniesienie go w drugie.
- Syngeniczne – gdy biorca i dawca są genetycznie identyczni np. bliźnięta jednojajowe.
- Allogeniczne – przeszczep, kiedy to dawca i biorca nie są ze sobą spokrewnieni, ale oboje są osobnikami tego samego gatunku.
- Ksenogeniczne – w tym przypadku biorcom przeszczepiane są tkanki pochodzenia innego niż ludzkie.
Transplantologia i jej logistyka
Wyzwaniem w transplantologii jest logistyka związana z samym przedsięwzięciem przeszczepu. Na cały proces składa się bowiem szereg etapów, takich jak m.in. znalezienie odpowiedniego dawcy, transport organu do przeszczepienia, zaplanowanie wszystkiego od pobrania organu do samego finału.
W procesie transplantacji zawsze na pierwszym miejscu jest czas. Przeszczepienie danego organu powinno nastąpić tak szybko, jak to tylko możliwe. Dlatego często operacje odbywają się nocą. Ma to ułatwić organizację całego procesu oraz zminimalizować prawdopodobieństwo zakłóceń w planowanych operacjach.
Czasem zdarza się tak, że biorca musi indywidualnie dotrzeć do szpitala, w którym znajduje się dawca. Dlatego w procesie logistyki związanej z transplantacją nieoceniona jest praca prawnika, który pomoże w uzyskaniu zgody dawcy lub jego rodziny oraz przeprowadzi przez wszystkie procedury związane z pobraniem narządu.
Psycholog i prawnik w procesie transplantacji
Bardzo ważna jest nie tylko sama operacja, ale również opieka nad pacjentem przed i po zabiegu. Dlatego istotną rolę w całym procesie pełnią wspierający lekarzy psycholodzy. Niewyobrażalne dla osoby zdrowej jest bowiem to, co czuje biorca czekający na „dar drugiego życia”. Obecność specjalisty pomaga zaakceptować pacjentowi nową rzeczywistość.
Praktyka wskazuje, że opieką psychologiczną powinni być objęci nie tylko biorcy, ale i dawcy narządów w przypadku transplantacji ex-vivo. Ważne, aby dostęp do specjalisty miała także najbliższa rodzina. Pomoc psychologa jest nieoceniona zarówno dla bliskich biorcy, jak i dawcy.
Trzeba pamiętać, że transplantacja organów nie zawsze kończy się sukcesem. Pacjenci muszą być przygotowani na możliwe powikłania i konieczność długotrwałej terapii. Nie bez znaczenia są również przekonania pacjentów oraz wyznawane przez nich wartości religijne i moralne.
Pierwsze przeszczepy w historii
Niezwykle ciekawa jest sama historia transplantacji, która sięga jeszcze starożytności. Powszechnie uważa się, że najstarsze udokumentowane opisy przeszczepów znajdziemy w hinduskim sanskrycie Sushruta Samhita. To właśnie tu zachowały się wzmianki o autotransplantacji, które mogą pochodzić nawet z VI wieku p.n.e. W Sushruta Samhita znajdziemy m.in. opisy przeszczepu skóry wykonanego przy okazji rekonstrukcji nosa.
Jeśli chodzi o czasy bardziej współczesne to bez wątpienia ogromny wkład w rozwój transplantologii miał Theodor Kocher. Już w 1883 roku usiłował on przeszczepić tarczycę, chcąc tą metodą leczyć kretynizm tarczycowy. Ważną rolę odegrał również Eduard Zirm. W 1905 roku w czeskim Ołomuńcu udało mu się wykonać pierwszą udaną transplantację rogówki.
Istotną cezurą jest również rok 1954. Wówczas wykonany został pierwszy przeszczep nerki, gdzie dawcą organu był bliźniak biorcy. Zespołem lekarzy kierował Joseph Murray, a pacjent żył po operacji jeszcze osiem lat. Duże znaczenie miało w tym wypadku pionierskie użycie leków immunosupresyjnych, które zapobiegły odrzutowi. Z kolei w 1984 roku w USA miejsce pierwsza jednoczasowa transplantacja serca i płuca.
Długo medycyna musiała czekać na pierwszy przeszczep twarzy. W 2005 roku Isabelle Dinoire, która wcześniej została pogryziona przez psa, otrzymała w Paryżu nowy nos, podbródek, policzki oraz usta. Jednak dopiero w 2010 roku udało się z sukcesem przeszczepić całą twarz. Dokonał tego zespół 30 specjalistów, na którego czele stanął Joan Pere Barret. Operacja miała miejsce w szpitalu uniwersyteckim Vall d’Hebron w Hiszpanii i trwała prawie całą dobę.
Transplantacja w Polsce
W Polsce transplantacja ma swój początek nieco później, bo w latach 60. XX wieku. W 1965 roku po raz pierwszy została przeszczepiona nerka dla 9-letniej dziewczynki. Zabieg, który we Wrocławiu przeprowadzili Wiktor Bross i Władysław Wręźlewicz, zakończył się zgonem pacjentki z powodu powikłań pooperacyjnych.
Przełom w tej dziadzienie nastąpił na początku 1966 roku. Wówczas w Warszawie udało się przeprowadzić pierwszą udaną transplantację nerek. Na czele zespołu lekarzy stanęli chirurg Jan Nielubowicz i nefrolog Tadeusz Orłowski. Biorczynią narządu była natomiast 18-letnia uczennica. To właśnie dlatego 26 stycznia obchodzony jest w Polsce Dzień Transplantacji.
Duży rozgłos w mediach zyskał przeszczep serca, który wykonał zespół kierowany przez Zbigniewa Religę. Transplantacja miała miejsce w 1985 roku w Zabrzu, a biorcą był 62-letni mężczyzna. Znacznie dłużej polska medycyna musiała czekać na pierwszy udany przeszczep płuca. W 1998 roku na czele zespołu, któremu udała się ta sztuka, stanął Marian Zembala. Transplantacja płuca również została przeprowadzona w Zabrzu.
Kolejny przełom nastąpił w 2001 roku, kiedy to w Warszawie miał miejsce pierwszy wielonarządowy przeszczep. Za jedno z największych wydarzeń w historii polskiej medycyny uznaje się również pierwszą udaną transplantację twarzy. Wykonana została w 2013 roku w Gliwicach. Z kolei w 2016 roku we Wrocławiu przeprowadzono pionierską operację dłoni u pacjenta, który urodził się bez kończyny. Była to pierwsza taka transplantacja na świecie.
Podsumowanie
Transplantologia to prężnie rozwijająca się gałąź współczesnej medycyny. Cały czas prowadzone są badania nad nowymi metodami przeszczepów oraz terapiami mającymi zwiększyć szanse na powodzenie zabiegu. Palącą kwestią pozostaje jednak brak dostatecznej liczby dawców organów. Taki stan rzeczy wiąże się m.in. z niską świadomością społeczeństwa dotycząca przeszczepów. Dlatego cały czas warto przybliżać, czym w ogóle jest transplantologia, jaka jest jej historia, a także jak ważna jest jej rola w ratowaniu życia ludzkiego.
