Wpływ traumy na jednostkę jest dobrze zbadany i opisany w literaturze psychologicznej. Jednak w ostatnich dekadach uwaga badaczy coraz częściej zwraca się w stronę transgeneracyjnego przekazywania traumy, czyli mechanizmu przenoszenia traumy i jej psychologicznych skutków z pokolenia doświadczającego traumy na pokolenia kolejne: dzieci i wnuki. Transgeneracyjne przekazywanie traumy może zachodzić poprzez narracje rodzinne, komunikację, modele zachowań i reakcji emocjonalnych oraz biologicznymi ścieżkami. Podkreśla się, że traumy mogą wpływać na kolejne pokolenia, które nie miały bezpośredniego kontaktu z traumą.
Narracje rodzinne – przekazywanie traumy i jej wpływ na dzieci
Jedną ze ścieżek przekazywania traumy są narracje rodzinne, czyli sposoby opisywania świata i komunikowania się, które w przypadku osób doświadczających traumy mogą zawierać nie tylko szczegóły wydarzeń traumatycznych, ale również nierozwiązane emocje, przekonania i oczekiwania dotyczące przyszłości. Te opowieści, przekazywane z pokolenia na pokolenie, mogą ujawniać głęboko zakorzenione lęki, smutek, gniew, a także strategie radzenia sobie. Sposób, w jaki historie te są opowiadane, może wpływać na dzieci, zarówno poprzez modelowanie reakcji emocjonalnych, jak i przez kształtowanie postrzegania świata i własnej tożsamości.
Dzieci wychowywane przez rodziców z nierozwiązanymi traumami mogą mieć również trudności z identyfikacją, wyrażaniem i zarządzaniem własnymi emocjami. Mowa tu na przykład o unikaniu emocjonalnym, reaktywności emocjonalnej czy trudnościach w mówieniu o własnych uczuciach.
Przekazywanie traumy poprzez zachowania wychowawcze
Zachowania wychowawcze to kolejny kanał, poprzez który traumy mogą być przekazywane. Nieadekwatne strategie radzenia sobie w codziennym życiu, takie jak nadmierna kontrola, czy unikanie, mogą wpływać na mechanizmy radzenia sobie ze stresem i trudnościami u potomków osób, które doświadczyły traumy.
Zatem rodzice mogą modelować zachowania, a dzieci mogą uczyć się reagowania na otoczenie w sposób podobny do zachowań rodziców, bez konieczności odwoływania się do biologicznego przekazywania traumy. Teoria uczenia się Alberta Bandury wyjaśnia, że dzieci mogą naśladować zachowania swoich rodziców nie tylko w wyniku biologicznego dziedziczenia, ale także poprzez proces obserwacji i naśladowania, co może przyczyniać się do utrzymywania się mechanizmów transgeneracyjnego przekazywania traumy.
Tajemnice epigenetyki – jak trauma przekazywana jest na poziomie biologicznym
Na poziomie biologicznym, coraz więcej uwagi poświęca się roli epigenetyki w transgeneracyjnym przekazywaniu traumy. Epigenetyka, to dziedzina nauki zajmująca się zmianami w ekspresji genów, które nie są spowodowane zmianą sekwencji DNA, tylko różnymi czynniki środowiskowymi. Badania w tej dziedzinie pokazują, że ekstremalne doświadczenia, takie jak stres, przemoc czy głód, powodują zmiany epigenetyczne, które mogą być przekazywane kolejnym pokoleniom.
Jedno z kluczowych badań w epigenetyce zostało przeprowadzone przez zespół naukowców pod kierownictwem Rachel Yehuda z Icahn School of Medicine at Mount Sinai w Nowym Jorku. Badanie to wykazało, że dzieci ocalałych z Holokaustu mają zmienione poziomy hormonów stresu, co sugeruje, że traumy przeżyte przez ich rodziców mogły wpłynąć na ich układ endokrynny. Podobne wnioski wyciągnięto z badań nad potomstwem osób, które doświadczyły Wielkiego Głodu w Chinach oraz dzieci urodzone przez matki, które doświadczyły ekstremalnego stresu podczas ciąży po atakach terrorystycznych 11 września.
Skutki przekazywania traumy dla zdrowia psychicznego i neurologicznego dzieci
Następstwa transgeneracyjnego przekazywania traumy dla dzieci są różnorodne i obejmują zwiększone ryzyko depresji, lęku, PTSD oraz trudności w regulacji emocji. Przyczyniać się do tego może zarówno genetyczna predyspozycja, jak i środowiskowe czynniki ryzyka, takie jak napięte relacje rodzinne, brak otwartości w komunikacji, czy obserwacja i naśladowanie zachowań rodziców.
Natomiast badania nad strukturą mózgu i jego reakcją na stresujące doświadczenia (prowadzone przez Gilbertson’a, Shenton’a i współpracowników), otwierają nowe perspektywy dla zrozumienia mechanizmów traumy. Badania te bowiem wskazują, że indywidualna podatność na PTSD może być predyspozycją genetyczną, a nie bezpośrednim skutkiem traumy. Co stoi w sprzeczności do innych wyników badań, choćby tych wykonanych przez Rachel Yehuda.
Odporność psychiczna – jak ludzie przezwyciężają traumę
Koncepcja rezyliencji (odporności psychicznej), rozwijana między innymi przez Petera Fonagy’ego i jego zespół, rzuca światło na możliwość przetrwania traumy bez długotrwałych negatywnych skutków. Jednak kluczowe pozostaje pytanie, dlaczego niektórzy ludzie wykazują większą odporność na trudne doświadczenia niż inni.
Izraelska psycholożka Yolanda Gampel używa metafory “obiektu radioaktywnego” do opisania transgeneracyjnego przekazywania traumy. Jej zdaniem, milczenie o traumatycznym doświadczeniu może być równie szkodliwe jak jego ciągłe przypominanie. Ważne jest, by znaleźć sposób na mówienie o traumie, który pozwoli na przetworzenie doświadczenia i zapobiegnie przekazaniu traumy i negatywnemu wpływowi na kolejne pokolenia.
Podsumowanie
Trauma jest zjawiskiem, którego skutki wykraczają poza osobę bezpośrednio ją przeżywającą. Mechanizmy transgeneracyjnego przekazywania traumy są złożone i obejmują zarówno kulturowe, psychologiczne, jak i biologiczne aspekty. Rozumienie tych procesów jest kluczowe dla pomocy ofiarom traumy i zapobiegania negatywnym jej skutkom w kolejnych pokoleniach. Pomimo postępów w badaniach wiele pytań pozostaje otwartych, a odpowiedzi na nie wymagają dalszej, interdyscyplinarnej pracy naukowej.
